ERENKÖY SAĞLIK YERLEŞKESİNİN TARİHİ
Erenköy Sağlık Yerleşkesi, üzerinde bulunduğu arazi, farklı yıllarda inşa edilmiş tarihi servis binaları ve çam ağaçlarıyla kaplı geniş bahçesiyle İstanbul’un özgün sağlık mekânlarından biridir. Yerleşkenin bir sağlık tesisi haline getirilmesi, 1932 yılında Erenköy Sanatoryumunun kuruluşu ile başlamaktadır.
Erenköy Sanatoryumu, İstanbul Verem Mücadelesi Cemiyeti (bugünkü adıyla İstanbul Verem Savaşı Derneği) tarafından kurulmuştur. Derneğin 1930 yılındaki kongresinde İstanbul’da yeni bir sanatoryum daha kurulması kararı alınmış ve 1931 yılında Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nden temin edilen yardımla Erenköy’de bulunan Feshane Nazırı Muhittin Paşanın Köşkü ve çevresindeki arazi satın alınmıştır. Erenköy Sanatoryumu, 16 Mayıs 1932 günü hasta kabul etmeye başlamış ve 1976 yılına kadar aktif bir şekilde tüberküloz (verem) hastalarına hizmet vermiştir. Yıllar içinde veremle mücadelenin gelişmesi, etkili aşı ve yeni tedavilerin yaygınlaşmasıyla birlikte sanatoryumların önemi geçmiş yıllara göre azalmaya başlamıştır. Erenköy Sanatoryumu 1976 yılında, tüm arazisi ve yapılarıyla birlikte Sosyal Sigortalar Kurumu’na devredilmiş ve SSK Erenköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi’ne dönüştürülerek 1977 yılından itibaren psikiyatri ve nöroloji hastalarına hizmet vermeye başlamıştır. 2005 yılında hastane SSK’dan Sağlık Bakanlığı’na devredilmiş, 2006 yılında ise eğitim ve araştırma hastanesi olmaya hak kazanarak halen Erenköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi adıyla tüm ülkeye hizmet vermeye devam etmektedir.
Erenköy Sağlık Yerleşkesi, 1932 yılından itibaren yeni servis binalarının açılması, dönemin ihtiyaçları doğrultusunda ilaveler yapılması yoluyla genişlemiştir. Özellikle sanatoryum döneminde inşa edilen ve halen kullanımda olan binalar dönemin karakteristik özelliklerini taşımaktadır. Bununla birlikte sanatoryum açılmadan evvel arazi üzerinde bulunan ahşap köşklerin biri yıkılmış, halen ayakta olan ikisi ise harap haldedir.
Erenköy Sanatoryumu, 1932 yılında arazi üzerinde bulunan ve durumu iyi halde olan ahşap köşkün hasta servisine dönüştürülmesiyle faaliyete başlamıştır. 25 yataklı servis olan ve Merkez Pavyonu (Servisi) ismi verilen bu ahşap köşk, zamanla işlevini kaybetmiş ve 1968 yılında köşkün bulunduğu alanda yeni bir binanın (Akbaytugan Servisi) yapılması için yıkılmıştır.
Erenköy Sanatoryumunun ilk yataklı servisi (Merkez Pavyonu) ahşap bir köşktü.
Kaynak: Bülent Çintan, İstanbul Verem Savaşı Derneği Erenköy Sağlık Tesisleri Kuruluş, Gelişim ve Çalışmaları, İstanbul, 1973.
Erenköy Sanatoryumu kısa süre sonra 25 yataklık kapasitesini doldurduğu için yerleşkede bulunan ikinci köşk de yataklı servis haline getirilmiştir. 5 yatak kapasitesi ile sadece kadın verem hastalarına hizmet vermeye başlayan bu servise Kadınlar Pavyonu ismi verilmiştir. Bugün yerleşkede tek ve harap haldeki ahşap köşk, 1930’lı yıllarda kadın verem hastalarının kaldığı bu köşktür.
İkinci Ahşap Köşk: Kadınlar Pavyonu (Servisi).
Kaynak: Bülent Çintan, İstanbul Verem Savaşı Derneği Erenköy Sağlık Tesisleri Kuruluş, Gelişim ve Çalışmaları, İstanbul, 1973
Kızılay Pavyonu, sanatoryumun ilk kâgir binasıdır. 42 yataklı servis olarak 8 Ağustos 1938 tarihinde düzenlenen törenle hizmete açılmıştır. Bu yeni binaya, en önemli bağışı yapan Kızılay Derneği’ne atfen Kızılay Pavyonu (Servisi) ismi verilmiştir. Bina günümüzde AMATEM Kliniği olarak kullanılmaktadır.
Kızılay Pavyonu (Servisi) günümüzde AMATEM Kliniği olarak hizmet vermektedir.
İkinci Dünya Savaşı’nın getirdiği yoksullaşma ve maddi sorunlara rağmen İstanbul Verem Savaş Derneği yeni bir hasta servisinin yapılabilmesi için “yardım pulu” bastırıp satma yoluna başvurmuştur. Yoğun ilgiyle karşılanan pullar, sık kullanılan birçok evraka yapıştırılması için satın alınmıştır. Beyoğlu’nda sinema salonu işleten sinema sahipleri de sinemalarında biletlerle beraber yardım pullarını satmaya başlamıştır. Bu konuda en büyük yardım, Vali Lütfi Kırdar’ın teşvikiyle, Beyoğlu’nda sahip olduğu İpek ve Melek sinemalarında satılan tüm biletlerle beraber sattığı pullarla derneğin büyük gelir elde etmesini sağlayan Fahir İpekçi’den gelmiştir. Yardım pullarının satışının iyi gitmesiyle inşaat kısa sürede tamamlanmış ve bina 28 Kasım 1942 günü hizmete açılmıştır. Yapımı için satılan yardım pullarından dolayı 46 yataklı bu yeni servis Pul Pavyonu olarak adlandırılmıştır. 2006-2018 yılları arasında A-1 Servisi adı verilen binanın eski ismi iade edilerek Pul Servisi adıyla yataklı psikiyatri hastalarına hizmet vermektedir.
Pul Pavyonu (Servisi) inşaat halinde, 17 Mart 1942.
Kaynak: İstanbul Verem Savaşı Derneği Arşivi.
1943 yılında açılan Verem Savaşı Hemşire Okulu’nun ilk mezunlarından Muazzez Yazıcıoğlu
üniformasıyla) ve bir dönem Sanatoryumda tedavi gören akrabası Meliha
Hanım ile birlikte Pul Servisi önünde. Kaynak: Muazzez Yazıcıoğlu Kişisel Arşivi.
Hemşirelik Okulunun ilk öğrencileri. Kaynak: İstanbul Verem Savaşı Derneği Arşivi.
Eskişehirli hayırsever Süleyman Çakır’ın bağışı sayesinde Erenköy Sanatoryumu yeni bir servis binasına kavuşmuştur. 30 Mayıs 1942 tarihinde temeli atılan ve 1943 yılında hizmet vermeye başlayan 68 yataklı bu binanın yapımına Türkiye Şeker Fabrikaları, Türkiye İş Bankası, T.C. Merkez Bankası ve Kızılay gibi çok sayıda kurum katkıda bulunmuştur. Süleyman Çakır Servisi, günümüzde hastane başhekimliğinin bulunduğu İdari Bina’dır.
Süleyman Çakır Pavyonu inşaat halinde, 15 Haziran 1942. Kaynak: İstanbul Verem Savaşı Derneği Arşivi.
Sanatoryum döneminden kalma diğer bir bina ise menenjitten ölen çocuğunun hatırasını ihya etmek için Ziyaeddin Erim’in yaptığı bağış ile inşa edilmiştir. 1947 yılında 40 yatakla hizmete giren servise Ziya Erim Pavyonu ismi verilmiş, başlangıcında sanatoryumdaki çocuk hastalara ayrıldığı için Çocuk Pavyonu adıyla da anılmıştır. Bu dönemde aileler çocuklarını sanatoryuma göndermek yerine evlerinde tedavi ettirmek istedikleri için bir süre sonra servis kadın hastalara tahsis edilmiştir. Günümüzde ise bu binada Ziya Erim Nöroloji Servisi yer almaktadır ve nöroloji hastalarına hizmet vermektedir.
Ziyaeddin Erim Pavyonu.
Kaynak: Bülent Çintan, İstanbul Verem Savaşı Derneği Erenköy Sağlık Tesisleri Kuruluş, Gelişim ve Çalışmaları, İstanbul, 1973.
1943 yılında açılan Verem Savaşı Hemşire Okulu iki yıllık eğitimden üç yıla çıkartılmış, daha sonra ismi Sosyal Hemşire Koleji olmuştur. Verem Savaşı Hemşirelik Okulunun bulunduğu ahşap köşkün iyice eskimesi ve yetersiz kalması üzerine yeni okul binasının yapımına başlanmıştır. 27 Ağustos 1949 tarihinde temeli atılan okul binasına, öğrenciler 27 Ekim 1951 tarihinde taşınmıştır. Bu tarihten itibaren Tevfik Sağlam Hemşire Okulu’ndan uzun yıllar boyunca çok sayıda hemşire mezun olmuştur. Ruh ve Sinir Hastalıkları döneminde yataklı psikiyatri kadın servisi haline getirilen bina günümüzde aynı işlevini Tevfik Sağlam Kadın Servisi (eski adıyla K-1 Servisi) adıyla sürdürmektedir.
Tevfik Sağlam Hemşire Okulu binası, günümüzde kadın hastalar için yataklı psikiyatri servisi olarak kullanılan (eski K-1 Servisi) Tevfik Sağlam Kadın Servisi’dir.
Tüberküloza yakalanmış ailelerin çocuklarını veremden korumak ve bakılmalarını sağlamak amacıyla 1954 yılında Erenköy Aeryumu açılmış, çelik konstrüksiyon binaların ilavesiyle Aeryum genişlemiştir. Aeryumda kışı geçirecek çocukların eğitimlerinden geri kalmamalarını sağlamak amacıyla yerleşkenin içinde okul açılmış, 1962 yılında ise yeni okul binası Akif Ergüven İlkokulu adıyla eğitime devam etmiştir.
Erenköy Sanatoryumu’nun açılışının yıldönümü kutlaması (1951).
Kaynak: Muazzez Yazıcıoğlu Kişisel Arşivi.
1967 yılında TATKO Anonim Şirketi’nin Verem Savaş Derneği’ne yaptığı bağış ile inşa edilen ve 1969 yılında hizmete giren TATKO Binası, Erenköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi döneminde, önce Ayaktan Tedavi Merkezi olarak kullanılmış, 2013’den yılından itibaren ise Erenköy Psikoterapi Merkezi olarak hizmet vermektedir.
TATKO Binası bugün Psikoterapi Merkezi olarak hizmet vermektedir.
Orgeneral Ali Sait Akbaytugan’ın eşi Naciye Akbaytugan’ın bağışı sayesinde tamamlanabilen Akbaytugan Servisi’nin temeli 1968 yılında atılmış ve 66 yataklı bu servis 13 Mayıs 1970’de hizmete açılmıştır. 2018 yılında Akbaytugan Erkek Servisi adının yeniden verildiği bina için 2006-2018 yılları E-1 Servisi adı kullanılmıştır.
SSK yönetimi 29 Şubat 1976 günü teslim aldığı Sanatoryumu ve Aeryumu sigortalı işçiler için akıl hastalıkları hastanesi olarak kullanmaya karar vermiş ve 1977 yılında sanatoryum genişletilerek yenilenmiş ve İstanbul Erenköy Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Hastanesi olarak yeniden açılmıştır.
SSK döneminde (1977-2006) tarihi servisler (Kızılay Servisi, Pul Servisi, Süleyman Çakır Servisi, Ziya Erim Servisi ve Akbaytugan Servisi) aynı isimle devam etmiştir. 2005 yılında kurumun Sağlık Bakanlığı’na devrinden sonra servis adları değiştirilmiş ve bazı Ruh Sinir Hastalıkları Hastanelerinde olduğu gibi harf ve numara modeline geçilmiş, 2018 yılında ise tarihi servislere eski isimleri iade edilmiştir.
Umuda Dokunuş heykeli.
Erenköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nin bahçesinde bulunan Umuda Dokunuş isimli heykel, Dokuz Eylül Üniversitesi’nde eğitimleri devam eden Seval Alp ve Hayati Çil tarafından yapılmış ve heykel 2008 yılında açılmıştır.
Erenköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi, psikiyatri, nöroloji ve bağımlılık alanlarında toplam 260 yatak kapasitesi ile polikliniklerle birlikte günlük yaklaşık 1700 hastaya hizmet vermektedir. Erişkin Psikiyatri, Çocuk Psikiyatri ve Nöroloji bölümlerinde uzmanlık eğitimi veren kurumdan bugüne kadar çok sayıda uzman hekim yetişmiştir; hastane bünyesinde gerçekleştirilen bilimsel toplantılar, sempozyumlar, projeler, tezler ve makaleler ile bilimsel literatüre katkıda bulunmaya devam etmektedir.
Not: Hastanenin Tarihçe metni, 2018 yılında kurumun tarihini aydınlatma amacıyla oluşturulan ve çalışmalarına devam eden Erenköy Tarih Araştırma Grubu (Fatih Artvinli, Yücel Yılmaz, Murat Yalçın, Mine Ergelen, Ferzan Gıynaş ve Olgu Demir) tarafından kaleme alınmıştır.
Yararlanılan Kaynaklar
- Artvinli, Fatih, “Verem Savaşı Hemşire Okulu, Erenköy Sanatoryumu ve Dispanserler: Muazzez Yazıcıoğlu ile Bir Sözlü Tarih Çalışması”, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları 2017 (23): 57-89.
- Çintan, Bülent, İstanbul Verem Savaşı Derneği Erenköy Sağlık Tesisleri Kuruluş, Gelişim ve Çalışmaları, İstanbul, 1973.
- Demir, İ. Olgu, Sanatoryumdan Akıl Hastanesine Erenköy Sağlık Yerleşkesinin Tarihi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Kültürel İncelemeler Bölümü Yüksek Lisans Tezi, 2019.
- Gökçe, Tevfik İsmail, Çintan, Bülent, “İstanbul Verem Savaş Derneğinin Erenköy Aeryumu” Üçüncü Türk Tüberküloz Kongresi 17-20 Şubat 1957, İstanbul: İstanbul Matbaası, 1955, s. 149-154.
- Gökçe, Tevfik İsmail, İstanbul Verem Savaşı Derneği Kuruluş Gelişim ve Çalışmalar 1927-1971, İstanbul: Hilal Matbaacılık, 1972.
- Gökçe, Tevfik İsmail, Türkiye Ulusal Verem Savaşı Derneği Kuruluş Gelişim ve Çalışmalar 1948-1972, İstanbul: Hilal Matbaacılık, 1974.
- İstanbul Verem Savaş Derneği Erenköy Sosyal Hemşire Okulu Broşürü, İstanbul: Berksoy Matbaası, 1956.
- Sosyal Hemşire Okulu 1960 Senesi Faaliyet Raporu (Hazırlayan: Dr. Bülent Çintan).
- Yıldırım, Nuran, Gürgan, Mahmut, Türk Göğüs Hastalıkları Tarihi (Editör: Muzaffer Metintaş), İstanbul: Aves, 2012.
- İstanbul Verem Savaşı Derneği Arşivi.